Expertisecentrum Buitenpromoveren

Sally and Anne - door Kerstin

Begin dit jaar vertelde Lisa Schallenberg in het NOS-Radio 1-Journaal over haar recente finaleplaats in de World Universities Debating Championships. Naar Brits voorbeeld met nauwelijks voorbereiding een standpunt verdedigen dat niet per se je eigen standpunt vertegenwoordigt."Als je heel veel debatteert, dan heb je niet meer heel sterke meningen over allerlei issues", zo zei ze, "Je leert dat er aan heel veel dingen twee kanten zitten, en daardoor ben je in staat om sneller te switchen."

Floor gaf op een van onze workshops een mooi voorbeeld van de nuance die u tijdens het promotietraject verder ontwikkelt. Die komt vooral op verjaardagsfeestjes (pijnlijk) tot uitdrukking. Waar iedereen altijd een uitgesproken mening over alles heeft. En als naar die van u wordt gevraagd, geeft u een veel te genuanceerd antwoord voor de gelegenheid. Dat is het gevolg van uw toenemende geestelijke rijkheid, zonder het gedachtengoed van anderen overigens te willen declasseren tot geestelijke armoede. U heeft gewoon niet zo snel uw oordeel klaar.

Zo ontvangen wij bij mij thuis iedere week een voedselpakket. Een moment waar wij reikhalzend naar uitkijken. Vooral naar de onverwachte extraatjes. De kans bestaat dat u deze mededeling direct associeert met de voedselbank. De mensen die mij kennen weten echter dat ik voor geen enkele (overheids)steun in aanmerking kom, behalve hypotheekrenteaftrek, en reageren vol ongeloof met een "Nee joh!" En mensen die mij niet kennen, denken wellicht enigszins geschrokken: "Zo'n doctorstitel is blijkbaar niet echt een garantie voor succes."

U met uw epistemologisch en ontologisch gevormde gedachten vraagt u echter eerst af wat u nu precies weet op basis van deze informatie. Gevolgd door de vraag wat dit nu eigenlijk zegt over wie ik ben. Kom daar maar eens mee aan tussen de borrelnootjes en de zoveelste fles wijn!

Dat zaken niet altijd zwart-wit zijn, heeft de begin dit jaar overleden Zygmunt Bauman betoogd in zijn boek Modernity and the Holocaust (1989). De essentie in zijn eigen woorden: "Modern civilization was not the Holocaust's sufficient condition; it was, most certainly, its necessary condition. Rational bureaucracy was required to carry out the holocaust, and the rationalizing process was key to making it occur. Even without a clear means provided by the leaders. That is, Hitler gave the goal: a nation 'judenfrei', but not the means. The means was left up to the bureaucrats (p. 15)."

Dit zal ongetwijfeld voor een enorme groep mensen een klap in het gezicht zijn geweest; want in de magnitude van WO II is toch duidelijk waar de scheidslijn loopt tussen goed en fout? Overigens niet voor Arthur Schopenhauer - had hij nog geleefd - want hij zag 'Gut' en 'Böse' vooral in de afhankelijkheid van de context. Is er dan geen universele moraliteit, kun je je afvragen? Het Milgram-experiment uit 1962 (elektroshocken aan een onbekend slachtoffer) en het Stanford prison experiment uit 1971 (gewone mensen in een machtspositie) leiden in ieder geval tot een minder positief mensbeeld. Maar ook van - en dat is het eigenlijke doel van deze column - van de kracht van het experiment. Mits goed uitgevoerd, laten ze niet zien wat we denken hoe de werkelijkheid is, maar hoe de werkelijkheid feitelijk is.

Een goed experiment voldoet aan alle wetenschappelijke voorwaarden, een excellent experiment is wat mij betreft onovertroffen in zijn eenvoud. Mijn favoriete experiment staat bekend als de 'Sally and Anne'-test, die zich overigens bij uitstek richt op mensen die moeite hebben met perspectiefwisseling. Ik vertelde mijn promotor ooit dat ik ook graag een experiment zou willen ontwikkelen, zeg maar: vanaf een muurtje observeren wat er gebeurt. "Dan gaan we voor jou een muurtje zoeken", was haar reactie. Daar is het overigens nooit van gekomen. Sowieso niet van een experiment. Maar van het proefschrift wel. En hopelijk ook van meer nuance.


*Het voedselpakket is overigens rechtstreeks afkomstig van Albert Heijn, die wekelijks niet alleen de inspiratiebox aflevert, maar ook tegelijk onze boodschappen.
Big History NL, threshold 6, Milgram Experiment (documentaire).
HeroicImaginationTV, Stanford prison experiment (documentaire).

01-09-2017